Yazan : Şadi Evren ŞEKER
Bu yazının amacı, literatürde işlem maliyeti (transaction cost) olarak geçen kavramı açıklamaktır. Kavram basitçe, bir işletmenin yaptığı bütün ekonomik hareketlerin birer maliyeti olduğu üzerine kurulmuştur. Genel olarak bu işlem maliyetleri aşağıdaki gruplarda toplanabilir:
- Arama ve bilgi maliyetleri: Bir işletmenin kullandığı herhangi bir hammadde sarf malzemesi veya hizmet ile ilgili piyasadaki mevcut durumun takibi, en düşük maliyet ve en yüksek kaliteli tedarikçinin bulunması amacıyla karşılaşılan maliyettir.
- Anlaşma / Pazarlık maliyetleri. Diğer bir işletme ile belirli bir amaca yönelik olarak yapılan anlaşmaların ve pazarlığın maliyetidir. Örneğin hizmet alımda veya sağlanan ürün/hizmet için yapılan anlaşmada yaşanan aksaklık ve problemlerin giderilmesi amacıyla öncelikle bu problemlerin anlaşılması ve takip edilmesi gerekir. Bu takip başlı başına bir maliyet olduğu gibi aynı zamanda en uygun kontratın yapılması için harcanan kaynakların da bir maliyeti vardır (ilgili araştırma, pazarlık ve risk maliyetleri).
- Kural ve yaptırım maliyetleri. Birlikte iş yapılan iş ortaklarının, işletme için avantajlı olan pozisyonda kalması için hukuksal veya yönetimsel maliyetler bu grupta düşünülebilir. Örneğin tedarikçilerin iş tanımlarının yapılması, müşterilere karşı sorumlulukların belirlenmesi, bu tanım ve sorumlulukların kanuni zeminlere oturtulması, gerekli olduğu durumlarda mahkeme süreçlerinin takibi gibi maliyetler bu grup içerisinde düşünülebilir.
Örneğin bir kullanılmış araba satın almak isteyen birisinin işlem maliyetlerini şu şekilde hayal edebiliriz:
- Öncelikle istenilen marka/modeldeki arabaya karar verme aşamasında, bütçe ve ihtiyaçlar doğrultusunda mevcut marka/modellerin araştırılması.
- Uygun bulunan adaylar arasında fiyat araştırması.
- Bulunan marka/model ve fiyatlara göre ilgili satıcıların dolaşılması, arabaların kaza geçmişleri ve mevcut durumlarının incelenmesi.
- Yine bunlar arasından uygun bulunanlar ile pazarlık sürecinin yürütülmesi.
- Ve en nihayetinde satıcının belirlenen şart ve koşullarda arabayı teslim etmesi.
İşte yukarıdaki her aşamada bir maliyet bulunmaktadır. Bu maliyetin en aza indirgenmesinde bilişim teknolojileri önemli bir rol oynar. Örneğin basit bir ikinci el araç satış ilanlarının bulunduğu web sitesi, yukarıdaki aşamalardan ilk bir iki tanesi için oldukça ucuz maliyetle (sadece harcanan vakit) oldukça başarılı sonuçlar sunabilir.
Yukarıdaki şekilde de görüldüğü üzere her işletmenin kendi iç işlem maliyetinin yanında diğer işletmelerle girmiş olduğu ilişkilerin de işlem maliyeti bulunmaktadır. Bu işlem maliyetlerinin en verimli ve en doğru kullanılması, işletmelerin bilişim teknolojilerini (veya bilgiyi) doğru ve verimli kullanması ile doğrudan orantılıdır. Örneğin bir işletmedeki insan kaynaklarının performans yönetimi, finansal kaynakların alternatif ve maliyet analizleri, tedarikçilere ve müşterilere doğru şekilde ulaşılması gibi işlem maliyetlerini takip eden yazılımların kullanılması, hem işlem kalitesini arttırır hem de maliyetini düşürür.
Yine bir örnek olarak, bir işletmenin kendi tedarikçisine iş modeline uygun dönüşümleri yaptırması (kendi isteğine uygun ürünler üretmesi yönünde destek vermesi veya yaptırım uygulaması gibi) hatta bu işletme ile monopol/monopsony (tek tedarikçi/tek alıcı) ilişkisine girmesi gibi kararlar bu inceleme ve araştırmaların neticesinde verilmektedir.
Ayrıca bakınız: İşlem Maliyeti Teorisi (Transaction Cost Theorem)