Yazan : Şadi Evren ŞEKER
Bando arabası etkisi (bandwagon effect), basitçe sosyal, politik veya ekonomik olaylarda bir bireyin bir inanç, fikir, trend veya bir heves için gösterdiği değişimi modellemekte kullanılır. Konuyu şu soru ile daha rahat anlayabiliriz:
“Birey herhangi bir konuda bir görüşe nasıl sahip olur? Bir sosyal topluluğa üyeliği, fikir sahibi olması, hevesleri, istekleri ve doğru olduğunu düşündüğü şeyleri inşa ettiği sosyal algıları nasıl gelişir?”
Bu sorunun çok farklı cevapları olmakla birlikte, bando arabası etkisi, bu cevaplardan sadece birisini vermektedir. Bando arabası etkisine göre, bir bando arabasını takip eden kişi sayısı arttıkça yeni kişilerin bu takip edenlere eklenmesi kolaylaşır. Örneğin hiç kimsenin giymediği bir tarzda giyinmek ilk birey için zorken bu tarzda giyinecek olan ikinci birey için daha kolay, yüzüncü birey için çok daha kolay bininci birey için çok çok daha kolaydır ve sayı arttıkça insanların bu giyim tarzını benimsemesi kolaylaşır, hatta belirli bir süreden sonra insanların istemese bile bu tarzı benimsemesi beklenir [1].
Toplumun bir konudaki onayı, toplumun destekleyen bireylerinin sayısı kadar bu bireylerin yapmış olduğu etkiye de bağlı olduğu söylenebilir. Bando arabası metaforu da buradan gelmektedir. Örneğin az sayıda ama çok fazla gürültü çıkaran bir bando arabası çok sayıda kişiyi etkileyebilir. Bunun yanında çok sayıda ama sessiz bir topluluk, toplumda daha az etkili olabilir. Dolayısıyla bando arabası etkisi, basitçe iki parametreyi vurgulamaktadır, bir bando arabasının ne kadar kalabalık olduğu ve bu kalabalığın ne kadar sesinin çıktığı.
Bando arabası etkisi, insanların kendi inançları ve değerlerini çiğneyerek neden bazı davranışlar içerisine girdiğini de açıklamaktadır. Örneğin bir teknolojik ürünün etkili olması ve ardından moda haline gelip herkesi bu ürünü almaya zorlaması bu etki ile açıklanabilir [2].
Birey tek başına iken, kendi edinmiş olduğu bilgiye dayanarak rasyonel (akılcı) çözümler seçimler yapmakta ve belirli bir mantık sistemi dahilinde çalışmaktadır. Buna karşılık ekonomistlerin keşfettiği bir gerçek, bilgi sağnağı (information cascade) altındaki bir bireyin kendi mantık sistemini ve hatta edindiği bilgileri hiçe sayarak etrafından gelen işaretlere göre davrandığıdır[3]. Bilgi sağnaklarının en önemli özelliği, bireyin davranışlarındaki kırılganlığı ortaya çıkarıyor ve bireyin sınırlı bilgiye sahip olduğu gerçeğini kabul ediyor olmasıdır. Bu şekildeki bilgi sağnakları aslında politik bando arabası etkilerini açıklamaktadır ve çok sayıda politik kampanyanın temelini oluşturur [4].
Bando arabası etkisinin, bilişim sistemleri açısından en önemli özelliği, ağ etkisine [5] benzer şekilde bir teknolojik trendin etkisinin zaman içerisinde artışını açıklayan teorik bir zemin oluşturmasıdır. Buna göre bir teknolojinin kullanıcı sayısındaki artış o teknolojinin daha fazla kullanıcı için cazip hale gelmesi ve kullanıcı sayısının artarken artması olarak açıklanabilir.
Benzer durum teknoloji kabul modelinde de mevcuttur [6]. Teknoloji kabul modelini veya yenilik yayılma modelini [7] en çok belirleyen özelliklerden birisi bu teknolojiye duyulan çekimin, bando etkisindekine benzer şekilde zaman içerisinde artmasıdır.
Kaynaklar
[1] Colman, Andrew (2003). Oxford Dictionary of Psychology. New York: Oxford University Press. p. 77. ISBN 0-19-280632-7.
[2] D. Stephen Long; Nancy Ruth Fox (2007). Calculated Futures: Theology, Ethics, and Economics. Baylor University Press. p. 56. ISBN 978-1-60258-014-5. Retrieved 30 August 2013.
[3] Bikhchandani, Sushil; Hirshleifer, David; Welch, Ivo (1992). "A Theory of Fads, Fashion, Custom, and Cultural Change as Informational Cascades". Journal of Political Economy100 (5): 992–1026. doi:10.1086/261849. JSTOR 2138632.
[4] Lohmann, S. (1994). "The Dynamics of Informational Cascades: The Monday Demonstrations in Leipzig, East Germany, 1989-91". World Politics 47 (1): 42–101.doi:10.2307/2950679. JSTOR 2950679.
[5] Seker, S. E. (2014). “Ağ Etkisi, Moore Yasası ve Dijitalleşmenin Yenilik ile Ilişkisi”, YBS Ansiklopedi, 1(1), 8 - 12