Bilişim Sistemleri ve Eşitlik Teorisi (Equity Theory)

Yazan : Şadi Evren ŞEKER

Bu yazının amacı, 1963 yılında J. Stacy Adams tarafından literatüre kazandırılan “eşitlik teorisinin” (equity theory), yönetim bilişim sistemleri (YBS) açısından ele alınmasıdır. Yazı öncelikle eşitlik teorisinin kısa bir tanımı ile başlayacak ardından bu konuda YBS alanında yapılan çalışmalara ve kullanım alanlarına yer verilecektir.

Eşitlik Teorisi Nedir?

Eşitlik teorisi, kaynaklara erişim ve kişiler arası ilişkiler açısından eşitliğin adil olup olmadığını inceleyen bir teoridi. Basitçe çalışanların birer kara kutu (black box) olarak görüldüğü sistemde, çalışanların iş yerine verdikleri ve aldıkları arasındaki ilişkiyi tutmaya çalışır. Buna göre çalışanlar iş yerine bazı girdiler vermektedir ve bunun karşılığında iş yerinden bazı faydalar elde etmektedir, ayrıca bu faydaları farklı şekillerde algılamaktadır (Adams, 1963). Çalışanların motivasyonu açısından bu alınan/verilen oranını nasıl algıladıkları ve bu algıdaki adalet duygusu önemli bir rol oynamaktadır.

Eşitlik teorisi, literatürdeki diğer motivasyon teorileri gibi (örneğin Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi) kişilerin bireysel olarak algılarının topluluktaki diğer kişilerle olan ilietişimi etkileyen bir faktör olduğunu kabul etmektedir (Guerroro ve diğ. 2007). Adams’a göre hak edilenden az ödenmesi öfkeyi ve hak edilenden fazla ödenmesi suçluşuğu doğuran başlıca faktörlerdendir (Spector 2008).

Bunu şöyle yorumlamak da mümkündür. Şayet bir çalışan hak ettiğinden veya aynı işi yapan diğer mesai erkadaşlarından az ödeme aldığını düşünüyorsa, bu kişi işletmeye ve hatta diğer çalışma arkadaşlarına karşı düşmanlık gösterebilir.

Ayrıca eşitlik teorisini sadece maaş veya ödemeler olarak da düşünmemek gerekir. Örneğin bir çalışanın almış olduğu itibar, makam, sosyal haklar, tanınırlık veya sadece övgü bile eşitlik teorisine göre değerlendirilebilir ve neticede aşağıdaki şekilde formüle edilebilen bir denge ile izah edilebilir:

esitlik_teorisi

Yukarıdaki formül bir toplam formülü olarak düşünülebilir. Yani bireyin toplamda elde ettikleri veya toplamda işletmeye vermiş oldukları üzerinden düşünülebilir. Bir çalışanın iş yerine verdikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir:

Bu girdi ve çıktıların olumlu veya olumsuz olabileceği unutulmamalıdır. Benzer şekilde olumlu veya olumsuz olan çıktılar ise aşağıdaki şekidle sıralanabilir:

Bu girdilerin çalışanlara göre önemi farklı olacağı için bazı durumlarda çalışanın rahatsızlığının sebebi bu önemden de kaynaklanabilmektedir. Örneğin tanınırlığa maaştan daha fazla önem veren birisi için maaşın yüksek olması dengeleyici bir unsur olmayabilir.

YBS açısından Eşitli Teorisi

YBS açısından eşitlik teorisi çok farklı alanlarda kullanılmıştır. Örneğin yazılım hırsızlığının sebeplerinin çalışıldığı bir araştırmada sebepler arasında eşitlik duygusunda yaşanan haksızlık algısı olduğu ortaya konmuştur (Glass ve Wood, 1996).

YBS çalışmalarında önemli bir role sahip olan ve çok sayıda çalışmada da kullanılan eşitlik-uygulama modeli (equity implementation model) eşitlik teorisine dayanmaktadır ve genel olarak bilgi çalışanları (knowledge workers) ve daha özel de ise bilişim sistemleri çalışanlarının performansının arttırılması ile ilgilenmektedir (Joshi 1991).

Hem eşitlik-uygulama modeli hem de eşitlik teorisinin diğer bir kullanım alanı ise kurumsal otomasyon projelerinde (enterprise reserouce projects, ERP) müşteri ve kullanıcı memnuniyeti üzerindedir. Örneğin (Hess ve Hightower, 2002) yaptıkları çalışmada üç farklı kurumsal işletmede kullanılan ERP yazılımlarına dayanarak 3 seviyeli eşitlik sisetmi tanımlamışlar ve bu tanıma göre kullanıcı tatmin problemini (user satisfaction problem) eşitlik uygulama teorisine göre yeniden şekillendirmişlerdir.

Kullanıcı tatmin problemini bu alana taşıyan çok sayıda farklı yayından bahsetmek de mümkündür. Örneğin eşitlik teorisinin en önemli kısımlarından birisi olan ve  çalışanların işletmeye verdikleri ile aldıkları arasındaki oranı, kullanıcıların bir bilişim sistemine verdikleri ve aldıkları arasındaki orana dönüştürmüş çok sayıda çalışma vardır. (Woodroof ve Kasper, 1998) ve (Goodhue 1998) çalışmalarında bu verilen ve alınanları tanımlarken, bir bilişim sistemine verilen en büyük parçanın kullanıcıların emeği ve zamanı olduğunu ortaya koymuşlardır. Benzer bir çalışmada ise (An ve diğ. 2008) yine aynı problem olan kullanıcı tatmin problemini eşitlik teorisinin verilenler ve alınanlar oranına dönüştürmüiştür.

Kaynaklar

Adams, John S. (1963). Toward an understanding of inequity. Journal of Abnormal and, Social Psychology67(5), 422-436.

Glass, Richard S.; Wood, Wallace A., Situational determinants of software piracy: An equity theory perspective Journal of Business Ethics, November 1996, Volume 15, Issue 11, pp 1189-1198

Guerrero, Andersen, and Afifi. (2007). Close Encounters: Communication in Relationships, 2nd edition. Sage Publications, Inc.

Goodhue, D.L. (1998), “Development and Measurement Validity of a Task-Technology Fit Instrument for User Evaluations of Information Systems”, Decision Sciences (19:1) pp. 105-138.

Hess, Traci and Hightower, Ross,(2002) "Using Equity Theory to Understand User Satisfaction with ERP Systems: Extending and Advancing the Equity-Implementation Model" (2002). ICIS 2002 Proceedings. Paper 72.

Joshi, K. (1991) “A Model of Usersí Perspective on Change: The Case of Information Systems Implementation”, MIS Quarterly (15:2), 1991, pp. 229-242.

Au, N.; Ngai, E. W. T.; and Cheng, T. C. E.. 2008. "Extending the Understanding of End User Information Systems Satisfaction Formation: An Equitable Needs Fulfillment Model Approach," MIS Quarterly, (32: 1)

Spector, P.E. (2008). Industrial and Organizational Behavior (5th ed.). Wiley: Hoboken, NJ.

Woodroof, J. and Kasper, G (1998), “A Conceptual Development of Process and Outcome User Satisfaction”, Information Resources Management Journal (11:2), pp. 37 – 43.

 

Leave a Reply

You must be logged in to post a comment.