Yazan : Şadi Evren ŞEKER

Bu yazının amacı literatürde Teknoloji Hayat Döngüsü (THD, Technology Life Cycle) kavramını açıklamaktır.

Teknoloji hayat döngüsü, literatürdeki diğer bir kavram olan ürün hayat döngüsü (product life cycle) model alınarak geliştirilmiştir. Teknoloji ile ilgili hayat döngüsü bir S eğrisine benzetilebilir ve genel olarak aşağıdaki şekilde bir zaman/kazanç ilişkisine sahiptir:

Şekilde de görüldüğü üzere, işletmeler için teknolojinin geliştirildiği ilk araştırma geliştirme (Ar-Ge) aşaması genelde harcamanın yapıldığı ve bunun karşılığında kazancın olmadığı, dolayısıyla kazanç ekseninde eksi (-) değerde alandır. Ardından teknolojinin tanıtımı ve kullanılmaya başlaması ile yükseliş aşaması gelir (şekildeki Y noktasında olduğu gibi). Teknolojinin belirli bir yükselişinin ardından olgunluk aşamasına (şekildeki O noktası) ulaşılır ve burada kazanç tepe yapar. Ardından düşüş aşamasına geçilir (şekildeki D noktası) ve kazanç tepe noktadan sıfır noktasına doğru hareket eder. Bu hareket sırasında ne kadar hızlı düşüleceği, teknolojinin kabul oranı (teknoloji kabul modeli, technology acceptance model) ve yeniliğin yayılması (diffusion of innovation) gibi kriterlerle ölçülebilir. Düşüş sırasında uzatma stratejileri kullanılarak U ve U’ noktasında gösterildiği gibi düşüş süresinin uzatılması mümkündür. Bunlardan en yaygını lisanslama veya fiyat politikaları olabilir. Örneğin düşüş seviyesinde olan bir teknoloji, rakiplerine göre daha uygun fiyatlarla ve daha uzun süreli lisanslamalarla satılabilir, bu durumda teknolojinin kullanımı bir süre daha uzatılmış olur.

Hayat Döngüsüne göre Lisanslama

Hayat döngüsünde yer alan 4 aşamaya (arge, yükseliş, olgunluk ve düşüş) göre lisanslama stratejilerinde farklılıklar olur. Her aşama için lisanslamada izlenebilecek politikalar aşağıda verilmiştir.

1. ARGE aşamasında lisanslama: Bu aşama, genelde işletmelerin yatırım aşamasıdır. Uzun vadede kazanç bekleyen ve stratejik üstünlük olarak bir teknolojiye yatırım yapmak isteyen işletmeler belirli bir maliyet karşılığında araştırma geliştirme sürecine başlarlar. Her ne kadar bu aşamada, teknoloji henüz kamuya açık hale gelmemiş (initial public offering, IPO) ve teknolojinin kullanımı veya teknoloji üzerinden bir kazanç elde edilmesi mümkün olmamış olmasa da, bazı müteşebbisler, KOBİ’ler veya bilimsel araştırma desteği veren devlet ve özel kuruluşlar ARGE aşaması ile ilgilenebilirler. Bu aşamadaki fikrin inandırıcılığı ve teknolojinin getiri beklentilerine göre bazı işletmelerin hiç eksi kazanç değerine düşmeden ar-ge aşamasını karlı kapamaları bile söz konusu olabilir. Ancak çoğunluk olarak araştırma geliştirme aşamaları maliyetli ve işletme için anlık eksi değerdeki işlemlerdir. Bu aşamadaki maddi destekler karşılığında, destekçiler genelde teknolojinin ilerideki getirimleri üzerinde pay sahibi olmayı hedeflerler. Ayrıca teknolojiyi geliştiren işletmenin KOBI (küçük ve orta boyutlu işletme, SME, small and medium enterprise) seviyesinde olması durumunda, sermaye sahiplerinin maddi destek dışında, işletmenin teknolojiyi doğru tanıtması, pazarlaması, hatta işletmenin bu teknolojiyi halka açması (borsa gibi araçlarla) konularında da yardımcı olması beklenebilir.
2. Yükseliş aşamasında lisanslama: Bu aşamada teknolojinin yükselişe geçmesi beklenir ve teknoloji hayat döngüsünün en kuvvetli ve dolayısıyla da lisanslama konusunda en güçlü aşamasını oluşturur. İkame teknolojiler veya rakiplerin benzer teknoloji geliştirme süreçleri bu aşamanın uzunluğunu belirleyen faktörlerdir. Bu yüzden kuvvetli patentlemeye sahip veya sermaye/bilgi (know how) gibi sebeplerle alternatifi güç olan teknoloji geliştirmelerinin daha uzun yükseliş dönemleri yaşadığı söylenebilir. Bu aşamada teknoloji sahibinin lisanslama konusunda istediği şartları sunduğu hatta lisanslamamayı bile tercih ettiği görülebilir.
3. Olgunluk aşamasında lisanslama: Yükseliş aşamasını bitiren ve olgunluk aşamasına geçilmesi genelde bazı sebeplere bağlıdır. Örneğin ikame teknolojilerin etkisi, rakiplerin geliştirdiği alternatifler veya teknolojinin hukuksal durumu (rekabet kurumu kararları) gibi sebeplerle yükselişin durması ve olgunluk aşamasına geçilmesi söz konusu olabilir. Bu aşamada işletmeler teknoloji üzerinden en yüksek kazancı elde etmektedirler ve bu yüzden bu aşamanın doğru yönetilmesi çok önemlidir. Sık rastlanan bir durum, teknolojinin yeni girdiği pazarlarda ve hala yükselmekte olduğu alanlarda teknolojinin pazarlanması veya ortak müteşebbislerle hareket edilmesi veya teknolojinin uzun vadedeki düşüşü ön görülerek hakların satılması şeklindedir.
4. Düşüş aşamasında lisanslama: Şekildeki D noktasına ulaşıldıktan sonra, genelde işletmenin teknoloji üzerinden elde ettiği kazancında ani bir düşüş olur. Teknoloji sahiplerinin bir alternatif olarak U noktası gibi hala teknolojinin cazip olduğu bir noktada, teknolojiyi farklı pazarlara taşıması, veya teknoloji kullanıcıları ile yapılan sözleşmelerde uzun vadeli ve daha uygun fiyatlarla teknolojiyi pazarlaması, teknolojinin kullanılmasını bir süre daha uzatabilmektedir (şekildeki U’ ile gösterilen uzatma senaryosu).