Yazan : Şadi Evren ŞEKER

Ekonomide, ve özellikle tedarik zinciri yönetiminde yaşanan suni dalgalanmaları ifade etmek için kullanılır. Bir kamçının yapmış olduğu yukarı ve aşağı hareketleri tedarik sürecinde verilen siparişlerin iniş ve çıkışı olarak görmek mümkündür.

Her işletme tedarikçisi olan işletmelere farklı zamanlarda farklı miktarlarda siparişler vermektedir. Şayet ihtiyaçlarını doğru olarak tahmin edebilirse ve doğru zamanda sipariş verirse hiçbir sorun yaşanmaz. Ancak tahmin sürecinde yaşanan bir hata sonucunda, ihtiyacının üzerinde sipariş vermesi bütün tedarik zincirinin geriye doğru daha yüksek sipariş vermesine sebep olur. Bu sipariş kamçının yükselmesi ile sonuçlanır. Ardından eldeki siparişler tüketilene kadar geçen sürede yeni sipariş verilmez, bu da kamçının aşağı inmesi olarak ifade edilebilir. Süreç uzadıkça kamçının hareketleri arasındaki mesafe artmakta ve daha fazla ihtiyacı olmayan siparişler vermekte ve daha uzun süre bu siparişleri tüketmek için beklemektedir.

Örnek senaryo

Örneğin bir müşteri, markete giderek çikolata almak istiyor ancak gittiği markette aradığı çikolatayı bulamıyor. Bunun üzerine market görevlilerine aradığı çikolatayı bulamadığını bildirip bir başka markete gidiyor. Müşteri aradığı çikolatayı bulana kadar 5 ayrı market dolaşıyor ve sonunda buluyor. Market yetkilileri çikolataya talep gelmesinden dolayı daha fazla satılabileceğini düşünerek çikolata siparişini arttırarak tedarikçilerine sipariş veriyorlar. Normalde o bölgede sipariş veren dört markette birden yüksek oranda sipariş gelmesi ile tedarikçi de elindeki stokları arttırma kararı alıyor ve marketlere istedikleri siparişi gönderiyor. Tedarikçi daha fazla sipariş verince fabrika sipariş artışı gelmesi üzerine daha fazla üretim için daha fazla ham madde sipariş ediyor. Bu süreç bu şekilde artan siparişler olarak sisteme yansıyor. (kamçının yükselmesi)

Ardından market her seferinden fazla verdiği siparişi satana kadar yeni sipariş geçmiyor, dolayısıyla siparişlerde belirgin bir azalma yaşanması ile tedarikçi ve fabrikaya da azalan siparişler gelmeye başlıyor. (kamçının inmesi) Çözüm olarak tedarikçi elindeki ürünleri azaltıyor ve fabrikaya daha az sipariş veriyor, fabrika üretimi azaltıyor ve artık daha az sipariş geleceği beklentisine göre planlama yapıyor.

Sonraki adımlarda ürün piyasada daha az olduğu için biriken talep daha yüksek siparişler olarak sisteme yansıyor (örneğin onlarca marketten yüksek siparişler gelmeye başlıyor çünkü düşen üretimle artık çok daha az markette ürün bulunuyor). Buna karşılık çok daha yüksek üretim oranlarına çıkılıyor ve yine çok daha fazla stok bekleme süresi oluşuyor. Adımlar bu şekilde devam ediyor ve sonunda sistemin zarar görmesine kadar giden bir sürece dönüşüyor.

Yukarıdaki şekilde kamçının giderek artan iniş ve çıkışları gösterilmiştir.

Etki, literatüre ilk kez Jay Forrester tarafından Endüstriyel Dinamikler (1961) isimli çalışması ile kazandırıldığı için etkiye bazı kaynaklarda Forrester etkisi ismi de verilmektedir[1].

Etki uzun süredir çalışılan bir yapıda olduğu için çoğu stok kontrol yazılımları, malzeme ihtiyaç planlaması (MRP) veya tahmin yazılımları etkiyi göz önünde bulundurmakta ve etkiyi asgari düzeye indirmektedir. Ancak hala insan kaynaklı problemlerin çözümlemesi tam olarak yapılamamış olduğu için günümüz tedarik zincirlerinde de nadiren de olsa görülmeye devam etmektedir[2].

Kaynaklar

[1] Herlyn W.: The Bullwhip Effect in expanded Supply Chains and the Concept of Cumulative Quantities , epubli Verlag, Berlin, 2014, S. 513-528, ISBN 978-3-8442-9878-9

[2] Brauner P., Runge S., Groten M., Schuh M., Ziefle M. (2013). Human Factors in Supply Chain Management. Lecture Notes in Computer Science Volume 8018, 2013, pp 423-432